احساس در گامهای موسیقی ایرانی

احساس در گامهای موسیقی ایرانی

از زمانى كه موسیقى ما كه برگرفته از تمدنى كهن تر یعنى یونان است به همراه حركات موزون و آواز و نغمه هاى طربناك باربُد و نكیسا در بارگاه هخامنشیان شكل گرفت ، تا دوره معاصر كه استادانى چون میرزاعبدالله ، غلامحسین درویش خان و كلنل علینقى وزیرى در بسط و پیشرفت علمى آن اهتمام ورزیدند ،‌ تحولات بسیارى را به خود دیده است.

ازجمله گامها كه در واقع نت هاى مورد استفاده در قطعات هستند و از جنبه هاى مهم اعجاز موسیقى در بیان حالات مختلف روحى به شمار مى روند. از مجموع بیش از دوازده دستگاه موسیقى ایرانى و حدود شصت نغمه امروز تنها تعداد معدودى باقى مانده كه به گوش ما آشنا هستند و الباقى تقریباً منسوخ شده اند .

بسیارى هم داراى فواصل فركانسى مشابه با دستگاههاى دیگرند و تنها نام آنها متفاوت است. 

در این میان دستگاه چهارگاه تنها دستگاهى است كه خاص موسیقى ایرانى است و در هیچ یك از موسیقى هاى شرقى دیگر مثل عربى یا استامبولى شنیده نمى شود . قطعه معروف « مباركباد »‌ كه در عروسى ها خوانده مى شود در این دستگاه است . شاید قبولش كمى سخت باشد كه چطور تفاوت در یك چهارم فاصله فركانسى میان نت ها مى تواند پیامى به موسیقى ایرانى ببخشد كه موسیقى غربى قادر به بیان آن نیست.

در واقع اروپاییان هم تا قبل از موسیقیدان شهیر یوهان سباستین باخ از این نت ها بهره مى گرفتند و پیانوهایى هم با فواصل ربع پرده ساخته شده بودند . راههاى مختلفى براى به خاطر سپردن و فراگیرى این دستگاهها وجود دارد.

شاید معمول ترین روش مطابقت گوشى یك قطعه با قطعه اى است كه ما آن را قبلاً شنیده و گام آن را مى دانیم.

مثلاً قطعه معروف « مرغ سحر ناله سركن »‌ (با شعرى از ملك الشعراى بهار و آواز قمرالملوك وزیرى ساخته مرتضى خان نى داود) ، كلید شناسایى خوبى براى دستگاه ماهور است.

چیزى كه هنر شرق خصوصاً ایران را متمایز مى كند شیوه هاى به كار گیرى این هنر در بیان حالات پیچیده روحى با تلفیقى از اشعار و عبارات پرمعناست .

فى المثل یك قطعه « چهارگاه » مى تواند توصیفى براى عباراتى چون : نوید طلوع و آسودگى ، طرب و سرخوشى یا شكوه و پهلوانى را ارائه كند .

« ماهور » كه در موسیقى كلاسیك همردیف گامى چون « ماژور » است در واقع صفایى كودكانه دارد و گویى از پیچیدگى زیادى برخوردار نیست.

ماهور مى تواند آغازگر یك روز پرنشاط كارى باشد . اصولاً ساخت قطعات غمگین در این دستگاه قدرى بعید به نظر مى رسد مگر آنكه باز پیام امید و تعهد در آن مستتر باشد . در این مورد مى توان قطعه اركسترال « كجایید اى شهیدان خدایى » را با صداى بیژن كامكار مثال زد.

دستگاه « راست پنجگاه » نیز در واقع فواصلى مشابه ماهور دارد (ایران اى سراى امید – با صداى شجریان) .

از مجموع گامهاى ایرانى شاید تنها دو گام ماهور و اصفهان قابلیت انطباق با گامهاى كلاسیك را داشته باشند .

اصفهان نیز كه تشابه زیادى با « مینورهارمونیك » دارد از فراغ و نوستالژى سخن مى گوید (به اصفهان رو – خواننده استاد تاج اصفهانی ).

برادر بزرگ این دستگاه گام همایون است كه اصولاً هرمان و غصه یا حسرت از آن مى بارد

( تو اى پرى كجایى – قوامى ) .

راه دیگر براى به خاطر سپردن این دستگاهها راهى است كه براى نوازندگان یا موسیقیدانان بسیار ساده است .

نواختن این فواصل روى ساز به مرور باعث حفظ و به خاطرسپارى آنها مى شود.

« سه گاه » كه در واقع حزنى عرفانى و خداترس را القا مى كند گامى است كه قاریان قرآن نیز بسیار از آن بهره مى گیرند هر چند كه گاهى نیز به قطعات شادى در موسیقى سنتى و فولكلوریك برمى خوریم كه در این دستگاه خوانده مى شوند و تنها حس و حالى شرقى دارند (لب كارون – قطعه بوشهرى).

« شور » كه به آن اُم الآواز گفته اند داراى چهار آواز معروف به نامهاى ابوعطا،دشتى ، بیات ترك و افشارى است .

وجه تمایز این آوازها در نت هاى مورد استفاده نیست بلكه در فرود روى نت ها است .

به عبارت دیگر جایى كه احساس پایان قطعه به شنونده القا مى شود . اگر شور را با نت هاى زیر بنوازیم :

Re , Mi-(1/4 , Fa , Sol , La , Ti-(1/2 , Do

« دشتى » كه پركاربردترین است از روى نت Re احساس پایان را القا مى كند و این در بیان لذتى محزون و عمیق در بسیارى از قطعات مشهور كاربرد دارد ( اى ایرا ن اى مرز پر گهر – روح الله خالقى ) .

« بیات ترك » سراسر سرور است و احساس پایان آن در مثال فوق روى نت Fa است .

« افشارى »‌ روى Sol فرود مى آید كه توصیفى از انتظار ، التهاب یا هیجان را معمولاً با خود دارد .

دستگاه « نوا » نیز كاملاً مشابه افشارى است . برخى از اشكال تعدیل شده این گامها ( فواصل نیم پرده به جاى ربع پرده ) در موسیقى هاى سنتى و اقوام مختلف ما نیز مانند موسیقى آذرى با همین نامها وجود دارند .

Do , Re , Mi , Fa , Sol , La , Ti : ماهور
Do , Re-(1/4 , Mi , Fa , Sol , La-(1/4 , Ti : چهارگاه
Do , Re , Mi-(1/4 , Fa , Sol , La , Ti-(1/4 : سه گاه