گوشه در موسیقی ایرانی

گوشه؛

اصطلاح گوشه درواقع به هر یک از این نغمه­ ها و حالات اطلاق می­شود که برخی شاد و پرتحرک، برخی ملایم و رازآلود، بعضی ساده و دل‌نشین و بعضی پرنقش و پیچیده اند. گاه تصویرگر دشت‌های رنگارنگ بختیاری یا شالیزارهای مسحورکننده شمال و نوبتی نیز یادآور جنوب و مردمان دلیر آن دیارند.

نام هر گوشه­ای معمولاً بیانگر زمان، مکان، شخص ابداع­ کننده و یا حالتی است که آن گوشه در انسان ایجاد می­کند.

مثلاً بعضی از گوشه­ ها حکایت از رنج و غم دارند، مانند گوشه­ های غم ­انگیز، حَزین، مویه، سوزوگداز و یتیمک.

این گوشه­ ها که بیشتر با صدای بم خوانده می­شود و سرعت شعرخوانی در آن‌ها آهسته است درواقع بسیار آرامش بخشند.

به آوازی در گوشه­ ی یتیمک گوش می­دهیم

هر نصیحت که کنی بشنوم ای یار عزیز             صبرم از دوست مفرمای که من نتوانم

(سعدی)

گوشه‌هایی نیز چون رَجَز، عُشاق، بیداد، گشایش، دلکش، خجسته، نهیب و شِکوه، نامی آراسته با تأثیرشان در شنونده، برگزیده­ اند.

نام بعضی از گوشه­ ها گویای محل تولد آن گوشه است، مانند زابل، عراق، شوشتری، بختیاری، دِیلمان، گیلکی، حجاز، آذربایجانی و تنگسیری.

آوازی در گوشه­ ی بختیاری می‌شنویم

دو زلفـونت بود تــار ربابم                       چه می­ خواهی از ین حال خرابم

(باباطاهر)

حسن موسی، جواد خانی، نی­ داوود، درویش­ حسنی و مهدی ­ضرابی نام مردان موسیقی است که حالتـی را ابداع کرده­ اند و یا به‌قدری خوب از عهده­ ی اجرای گوشه­ ای برمی­ آمده ­اند که در ردیف موسیقی، گوشه  بانام ایشان ثبت‌شده است، مانند گوشه ­های شهابی و صدری.

نی­ داوود را می­ شنویم

تو که با ما سـر یـاری نداری                     چرا هر نیمـه شو آیـی به خوابم

(باباطاهر)

لیلی ­و­ مجنون و خسرو و شیرین ازجمله گوشه­ هایی هستند که با عناوین داستان‌های عشقی و ادبی نام‌گذاری شده­ اند.

می‌شنویم آوازی در گوشه­ ی لیلی و مجنون

لیلی سر زلف شـانه می­ کـرد                     مجنون دُرِ اشک دانـه می­ کــرد

لیلی مِیِ مشک‌بوی در دست                     مجنون نه ز مِی ز بوی وی مست

(نظامی گنجوی)

همچنین اشاره می­ کنیم به گوشه­ هایی که لزوماً با بحر شعری خاصی خوانده می­ شود.

مانند چهارپاره، دوبیتی و مثنوی­ خوانی­ در تمام آوازها.

و نیز گوشه­ هایی که همراهی با ریتم، جزء لاینفک آن‌هاست مانند ساقی­ نامه، مهربانی  و کرشمه در اکثر آوازها.

می­ شنویم گوشه‌ی کرشمه در دستگاه چهارگاه

به یک­ کرشمه­ که برجان زدی، ز دست شدم

دگـر شراب مده ساقیــا که مســت شدم

ره صلاح چه پــویم، چو عشــق ورزیــدم؟

  به قبله روی چه­آرم، چو بت­ پرست شدم؟

(امیرشاهی سبزواری)

تعداد گوشه‌ها در ردیف‌های مختلف متفاوت است چنانچه در ردیف میرزا عبدالله قریب به 300 عدد و در ردیف موسی معروفی 471 عدد روایت‌شده است.

در انتها یادآور می­ شویم گوشه کوچک‌ترین عضو در موسیقی ایرانی محسوب می­شود.

برگرفته از کتاب شنونده پارسی نوشته جلیل سجاد